Uitdagingen Publieke Gezondheid Zeeland

Eén van de overkoepelende thema’s in alle gemeentelijke GALA plannen is Gelijke Kansen op Gezondheid. Om jullie gemeente te ondersteunen bij de uitvoering van het plan van aanpak hebben wij deze pagina gemaakt.

Deze pagina kan gebruikt worden bij het beantwoorden van vragen als:

‘Waar staat mijn gemeente op het gebied van sociaaleconomische gezondheidsverschillen?’
‘Wat zijn eerste stappen om mee aan de slag te gaan?’

De aanwezige kennis binnen GGD Zeeland diende als leidraad bij het maken van de pagina’s. We staan open voor suggesties ter verbetering of aanvullingen. Onze adviseurs en onderzoekers publieke gezondheid vernemen graag jullie behoeften.

Lokale aanpak gezondheidsachterstanden: voorwaarde voor een gezonder Zeeland

Mensen met een kwetsbare sociaaleconomische status kampen veelal met armoede, schulden, problemen rondom huisvesting, eenzaamheid en/of werkloosheid. Deze omstandigheden maken dat zij een hoger risico hebben op een slecht ervaren gezondheid. Financiële zorgen voeren de boventoon, waardoor er geen mentale ruimte beschikbaar is om bezig te zijn met gezond leven.

Mensen met een laag inkomen en basisonderwijs, vmbo of mbo-1 opleiding leven vijftien jaar minder in goede gezondheid dan mensen met een hbo of universitaire opleiding en een hoog inkomen [1]. Gezondheidsachterstanden zijn maatschappelijk onwenselijk omdat dit een negatieve impact heeft op de kwaliteit van leven en op de mogelijkheden voor mensen om te participeren in de samenleving.

> Kijk hier voor meer informatie over dit thema voor jouw gemeente

Inzet op een gezonde en veilige leefomgeving biedt veel kansen

De leefomgeving waarin mensen wonen, werken en recreëren heeft invloed op hun gezondheid. Een gezonde leefomgeving is een leefomgeving die als prettig wordt ervaren, die uitnodigt tot bewegen, ontmoeten en ontspannen en waar de druk op de gezondheid zo laag mogelijk is. Bij het inrichten van de directe woonomgeving heeft groen een positief effect op de gezondheid. Groen, water en bomen nodigen uit tot ontmoeten, maar geven ook verkoeling en schaduw en beschermen op die manier tegen hittestress.

Van de Zeeuwse ouderen geeft 84% aan dat de buurt voldoende plekken voor verkoeling heeft [2]. De invoering van de omgevingswet biedt een kans om een koppeling te maken tussen gezondheid en het inrichten van de leefomgeving.

Zeeland is het tweede risicogebied van Nederland door onder andere onze industrie en transport van gevaarlijke stoffen over de Westerschelde. Als wordt gekeken naar een gezonde en veilige leefomgeving in Zeeland is het belangrijk om aandacht te hebben voor thema’s als fijnstof, geluid en geur. Dit geldt zowel voor industrie als woonwijken. Het is daarbij belangrijk te realiseren dat gezondheidsklachten al kunnen optreden terwijl aan de normen voor het milieu wordt voldaan. Van de Zeeuwse volwassenen geeft 18% aan bezorgd te zijn over de invloed van de omgeving op de gezondheid en 25% is bezorgd over de blootstelling aan fijnstof [3].

Zeeland is bij uitstek een provincie die uitnodigt tot bewegen en ontspannen, niet alleen voor inwoners, maar ook voor toeristen. Zeeland is – als kustprovincie met relatief veel zonuren – een aantrekkelijk gebied om te recreëren. Deze blootstelling aan de zon heeft als negatief gevolg dat huidkanker (plaveiselcelcarcinoom) in Zeeland veel meer voorkomt dan in de rest van Nederland [4].

Zeeland kent een lage vaccinatiegraad voor de vaccins van Het Rijksvaccinatieprogramma. Voor kinderen die in 2019 geboren zijn, ligt het Zeeuwse kerncijfer voor volledige deelname aan het Rijksvaccinatieprogramma (RVP; alle vaccinaties volgens RVP-schema ontvangen voor het bereiken van de 2-jarige leeftijd) op 84,0% in vergelijking met 90,1% landelijk [5]. De lage vaccinatiegraad komt vaak voor in specifieke gebieden, waardoor daar een grotere kans is op een uitbraak van infectieziekten, zoals mazelen. Daarnaast vormen ook de aanwezigheid van zoönosen (infectieziekten overdraagbaar van dier op mens) en grensverkeer van patiënten tussen België en Nederland in verband met antibiotica-resistentie een uitdaging in Zeeland. Bovendien neemt door klimaatverandering het risico op infectieziekten en de overdracht daarvan toe.

Daarnaast vragen de bereikbaarheid en toegankelijkheid van voorzieningen om speciale aandacht. Evenals passend woningaanbod voor diverse doelgroepen.

Gezondheid is een belangrijke component om mee te laten wegen bij beleidsbeslissingen op het gebied van leefomgeving. Structurele samenwerking tussen fysiek en sociaal domein is hiervoor noodzakelijk.

Koester vrijwilligers en ondersteun mantelzorgers, ze zijn van onschatbare waarde

Het versterken van de sociale basis gaat over het omzien naar elkaar in de wijken, buurten en dorpen, maar ook de onmisbare inzet van bij de samenleving betrokken inwoners, vrijwilligers en mantelzorgers. Het aandeel mensen dat in de toekomst zorg kan verlenen, neemt door toenemende vergrijzing af. Hierdoor neemt de druk op mantelzorgers toe. Ook voelen steeds meer mensen zich eenzaam. Van jong tot oud. Eenzaamheid leidt tot gezondheidsrisico’s en minder mee kunnen doen in de samenleving.

Zeeland heeft meer mantelzorgers dan gemiddeld in Nederland. Dit beeld zien we zowel bij de jeugd, jongvolwassenen als volwassenen terug [2,6,7]. De sociale basis gaat ook over het gevoel ‘erbij te horen’ en ‘ertoe te doen’. Van de Zeeuwse ouderen geeft 40% aan het gevoel te hebben niet mee te tellen in de samenleving [3]. Emotionele eenzaamheid neemt de afgelopen jaren steeds meer toe onder Zeeuwse volwassenen en ouderen (volwassenen van 20% in 2012 naar 30% in 2022 en ouderen van 22% in 2012 naar 27% in 2022) [2].

Eenzaamheid is een complex probleem en er is geen kant en klare oplossing. Aangrijpingspunten liggen in de samenwerking met alle betrokkenen en in gesprek gaan met de doelgroep. De sociale basis kan bestaan dankzij de onmisbare inzet van bij de samenleving betrokken inwoners, vrijwilligers en mantelzorgers. Dit vraagt onder andere om erkenning van de mantelzorger en ondersteuning op maat.

Versterken van de mentale gezondheid van Zeeuwen is van groot belang

Mentale gezondheid en weerbaarheid zijn belangrijke voorwaarden om gezond te leven en gezond op te groeien. Mensen met een slechte mentale gezondheid hebben een vijftien tot twintig jaar lagere levensverwachting dan mensen met een goede mentale gezondheid [8].

In Zeeland ervaart de helft van de jongvolwassenen psychische klachten en de helft voelt zich vaak tot zeer vaak gestrest [7]. Onder de jongeren voelt 28% zich psychisch ongezond en zien we een toename in het aandeel jongeren dat niet lekker in hun vel zit [6]. Bij volwassenen zien we dat 21% psychische klachten ervaart en 55% heeft een matig tot hoog risico op een angststoornis of depressie [2]. Opvallend in Zeeland is het hoge aantal zelfdodingen (13,8 per 100.000 inwoners in de periode 2017-2021) in vergelijking met Nederland (10,7 per 100.000) [9].

Inzet op mentale gezondheidsbevordering vanuit een integrale aanpak heeft op termijn positieve gevolgen voor de samenleving, ook op maatschappelijk en economisch vlak. Specifieke aandacht is nodig voor jongeren en jongvolwassenen, werkenden en inwoners in een kwetsbare sociaaleconomische positie.

Gezonde leefstijl bevorderen door inzet op onderliggende oorzaken en gezonde leefomgeving

Gezondheid wordt voor een groot deel beïnvloed door een gezonde leefstijl. Voldoende beweging, gezonde voeding, en ontspanning bevorderen je gezondheid. Roken, alcohol en drugsgebruik, maar ook stress en onvoldoende slaap zijn juist kenmerkend voor een ongezonde leefstijl. Een gezonde leefstijl wordt positief beïnvloed door een gezonde leefomgeving, goede mentale gezondheid en bestaanszekerheid.

Voor Zeeland ligt een grote uitdaging in het verminderen van overgewicht onder volwassenen (50%) [2] en het bevorderen van bewegen onder álle leeftijdscategorieën. Hiernaast zijn er meer jongeren in Zeeland die roken en alcohol drinken.

Een gezonde leefstijl voor alle Zeeuwen bereik je alleen door een integrale aanpak, waarbij domeinen en partners met elkaar samenwerken. Vanuit deze samenwerking inzetten op onderliggende factoren als bijvoorbeeld bestaanszekerheid, schulden en gezondheidsvaardigheden hebben meer nut dan losse leefstijl interventies.

Een Zeeuwse oudere is op de toekomst voorbereid

Een op de vier Zeeuwen is nu boven de 65 jaar. Dat gaat in 2040 naar drie op de tien Zeeuwen [10]. We leven langer maar hebben ook te maken meer chronische aandoeningen [11]. Het is een groot goed dat ook ouderen met een combinatie van chronische aandoeningen een goede kwaliteit van leven kunnen behouden. Tegelijkertijd neemt de zorgvraag extra toe.

In Zeeland ligt de levensverwachting met 82,2 jaar hoger dan in Nederland (81,7 jaar) [12]. Daarnaast is Zeeland een sterk vergrijsde regio, dit neemt de komende jaren alleen nog maar toe. Hierdoor is de groep zorgbehoeftigen relatief groot, terwijl het aantal potentiële mantelzorgers juist relatief klein is en zal afnemen. Tevens is 26% van de Zeeuwse ouderen lichamelijk, sociaal en/of psychisch kwetsbaar [3]. In combinatie met verdere vergrijzing neemt het aantal mensen met chronische of ouderdomsziekten (bijv. dementie) verder toe.

Toegankelijkheid van zorg is een uitdaging vanwege de bijzondere geografische ligging van Zeeland. Voorzieningen verdwijnen en de mogelijkheid om gebruik te maken van het openbaar vervoer neemt af. Het bereikbaarheidsprobleem wordt groter, terwijl tegelijkertijd het aantal mensen dat zorg nodig heeft stijgt. Juist ouderen, personen in een slechtere gezondheid of met een laag inkomen worden hierdoor harder geraakt. Om vitaal ouder te worden is het van belang om de gezonde keuze de makkelijke keuze te maken. Dit doe je door de omgeving zo in te richten dat deze uitnodigt tot beweging, ontmoeting en ontspanning en in te zetten op het creëren van een stevige sociale basis.

Gezamenlijke aanpak en uitvoering

De aanpak van bovengenoemde uitdagingen is complex, want oorzaken liggen op meerdere domeinen en zijn nauw met elkaar verbonden. Dit wordt duidelijk in onderstaand voorbeeld: mensen die langdurig in armoede leven, wonen vaker in omstandigheden die slecht zijn voor de gezondheid (bijvoorbeeld meer fijnstof, vochtige huizen, onveilige buurt). Als gevolg van het geldgebrek ervaren zij meer stress. Mensen hebben daardoor minder aandacht voor gezondheid en gezond gedrag, maar hebben ook minder geld om te besteden aan gezonde voeding of deelname aan sportclubs. Daarnaast leidt geldgebrek tot schaamte, wat weer een grote invloed heeft op het zelfbeeld en sociale contacten. Geldgebrek kan ook een barrière zijn voor toegang tot zorg en preventie. Huisartsen zien geregeld dat mensen verwijzingen naar een ziekenhuis niet opvolgen vanwege de kosten. Dit geldt ook voor verwijzing naar fysiotherapie, diëtiste of gebruik van tandartsenzorg omdat dit niet in het basispakket van de verzekering is opgenomen. Deze voorbeelden maken duidelijk dat leefstijl en tijdig gebruik van zorg niet altijd een individuele keuze is, maar door meerdere factoren wordt beïnvloed [13].

Oplossingsrichtingen liggen maar voor een klein deel in het volksgezondheidsdomein en grotendeels in andere beleidsdomeinen, zoals armoedebeleid, onderwijs, huisvesting, werk en inkomen en ruimtelijke ordening. De aanpak van gezondheidsachterstanden vraagt daarom om een brede aanpak, waarbij gezondheid, gezond gedrag in samenhang worden bekeken, met de factoren die hierop van invloed zijn. Zoals leefomgeving, armoede, schulden en participatie in brede zin. Samen werken met de mensen om wie het gaat en aansluiten bij hun leefwereld is essentieel om tot een effectieve gezondheidsaanpak te komen.

Geraadpleegde bronnen, kijk voor meer informatie naar: